سواد علمی زبان نامأنوس و پیچیده متخصصان شاخه های مختلف دانش نیست، بلکه در جامع ترین اصول علمی و دانش عمومی ریشه دارد. در جوامع امروزی که با کشفیات علمی و تغییرات انقلاب گونه فناوری های نوین گره خورده اند، بدون رأی دهنده و نماینده آگاه و صاحب سواد علمی، برخی از اساسی ترین اهداف یک جامعه مردم سالار تحقق نمی یابند.
ما در عصری زندگی می کنیم که هر روز و هر لحظه کشفیات علمی تازه ای صورت می گیرند و فناوری های نوین چهره جهان پیرامونمان را دگرگون می کنند. کافی است فقط به روزنامه مورد علاقه خود مراجعه کنید. دیروز، امروز یا فردا، شما با عناوینی درباره گرم شدن کل جهان، کلون سازی (شبیه سازی)، فسیل های کشف شده در شهاب سنگ ها یا غذاهای حاصل از گیاهان تغییر ژنتیکی یافته، روبه رو می شوید. مواد نامانوس با محیط زیست، پیشرفت های پزشکی، DNA در عرصه قضاوت و داوری های جدید از موضوعاتی هستند که به طور مستقیم بر زندگی ما تأثیر می گذارند. شما به عنوان یک مصرف کننده، یک تاجر و یک شهروند، اگر می خواهید در جوامع نوین امروزی فعالانه مشارکت داشته و تأثیرگذار باشید، باید دیدگاه های خود را درباره این موضوعات و دیگر موضوعاتی که ریشه علمی دارند، مشخص و منسجم سازید.
موضوعات علمی و مرتبط با فناوری های نوین، بیش از گذشته در سخنرانی های ملی دیده می شود؛ بحث و گفت وگو پیرامون آسیب هایی که به لایه ازون وارد شده، باران اسیدی، تهدیدهای اقتصادی تغییرات آب و هوا و گونه های مهاجم از جمله آنها هستند. درک این گونه بحث و گفت وگوها، به اندازه خواندن آنها اهمیت دارد.
همه شهروندان باید سواد علمی داشته باشند تا بتوانند جهان پیرامونشان را به خوبی درک کنند و با آگاهی کامل تصمیم بگیرند. از این رو، همه دانشمندان و آموزشگران علوم باید به ایجاد شرایطی کمک کنند که همه ما دانش پایه ای لازم برای زندگی موفقیت آمیز در جهان در حال تغییر امروز و فردا را به دست آوریم. اما سواد علمی چیست؟ چه اهمیتی دارد؟ و چگونه می توان همه شهروندان را صاحب سواد علمی کرد؟
سواد علمی چیست؟
- سواد علمی مجموعه ای از مفاهیم، تاریخ و اندیشه هایی است که به ما کمک می کند موضوعات علمی زمانمان را درک کنیم.
- سواد علمی زبان نامأنوس، تخصصی و سرشار از اصطلاحات پیچیده متخصصان شاخه های مختلف دانش نیست. کسی از شما نمی خواهد برای درک اهمیت پیشرفت های پزشکی، داروهای جدیدی بسازید یا برای درک نقش ایستگاه فضایی در اکتشافات فضایی، مدار آن را در فضا محاسبه کنید.
- سواد علمی در جامع ترین اصول علمی و دانش عمومی ریشه دارد. یک شهروند دارای سواد علمی، از واژگان و حقایقی آگاه است که برای درک مفهوم اخبار روزانه ضروری اند.
- اگر شما موضوعات علمی مجلات و روزنامه ها را خوب درک می کنید (اگر شما مقالات مرتبط با مهندسی یا سوراخ های لایه ازون را به همان راحتی مقالات ورزشی، سیاسی یا هنری می فهمید) شما سواد علمی دارید.
بدون شک، این تعریف از سواد علمی، همه را راضی نمی کند. برخی از دانشگاهیان عقیده دارند که آموزش علوم باید دانشجویان را با دشواری های ریاضیات و دایره واژگان پیچیده ای آشنا کند. آنان بر این باورند که همه باید مزه واقعی علم را آن گونه که هست، تجربه کنند. اما من معتقدم آنانی که اصرار دارند همه باید در سطحی عمیق از علوم آگاهی داشته باشند، دو جنبه مهم، اما مجزای دانش علمی را با هم اشتباه می گیرند. کار علمی انجام دادن با استفاده از علم تفاوت دارد و سواد علمی با این دومی سروکار دارد.
مطالعه عمیق در یک زمینه بخصوص از علم، همیشه باعث آفرینش فردی باسواد علمی نمی شود. در حقیقت، گاهی با دانشمندانی روبه رو می شویم که خارج از محدوده فعالیت های تخصصی خودشان از موضوعات علمی آگاهی ندارند. زمانی من از بیست و چهار فیزیکدان و زمین شناس خواستم تفاوت بین DNA و RNA (یعنی یکی از پایه ای ترین مفاهیم در زیست شناسی مولکولی) را بیان کنند. تنها سه نفر از آنان توانستند به پرسش من پاسخ دهند و آنان کسانی بودند که این آگاهی در زمینه کاری آنان مفید بود. به احتمال زیاد، اگر از زیست شناسان می خواستم تفاوت بین نیمه هادی و ابرهادی را توضیح دهند، به نتیجه مشابهی دست می یافتم. بنابراین، برخی از دانشمندان خارج از تخصص خودشان مانند هر شخص دیگری از موضوعات علمی آگاهی ندارند و به واقع فاقد سواد علمی هستند.
برای این که بفهمیم سواد علمی به واقع چیست، شاید بهتر باشد بدانیم که چه چیزی سواد علمی نیست. سواد علمی اغلب با سواد تکنولوژیک اشتباه گرفته می شود. سواد تکنولوژیک یعنی توانایی استفاده از دستگاه هایی مانند کامپیوتر و ضبط و پخش ویدیویی که برای بسیاری از حرفه های جوامع امروزی ضروری است، اما با تعریفی که ارائه کردیم، از سواد علمی مجزا می شود. خلاصه، سواد علمی درکی وسیع از مفاهیم پایه ای علوم است. وسعت این مساله تا کجاست؟
بررسی ها نشان می دهد که حتی در جوامع پیشرفته درصد قابل ملاحظه ای از مردم (حتی کسانی که تحصیلات دانشگاهی دارند)، فاقد سطح علمی کافی هستند.
چرا سواد علمی اهمیت دارد؟
چرا باید نگران این باشیم که شهروندانمان سواد علمی دارند یا نه؟ چرا باید به فکر درک و فهم خودتان از علم باشید؟ سه دلیل مختلف ممکن است شما را متقاعد کند که چرا سواد علمی مهم است:
- از نظر کشورداری. همه ما با مسائل عمومی روبه رو هستیم که بحث پیرامون آنها به زمینه علمی نیاز دارد و بنابراین همه ما تا حدودی باید سواد علمی داشته باشیم. دولت های دموکرات که از آموزش علوم حمایت می کنند، حامی پژوهش های علوم پایه اند، منابع طبیعی را به خوبی اداره می کنند و از محیط زیست حفاظت می کنند، تنها به کمک شهروندان دارای سواد علمی قوام می یابند. بدون رأی دهنده آگاه (و نماینده آگاه و صاحب سواد علمی) برخی از اساسی ترین اهداف یک جامعه مردم سالار تحقق نمی یابند.
- از نظر زیباشناختی. جهان ما بر طبق چند قانون طبیعی و فراگیر عمل می کند. هر کاری که شما انجام می دهید، هر چیزی که شما از لحظه خواب بیدار شدن در صبح تا لحظه به خواب رفتن در نیمه شب تجربه می کنید، بر طبق این قوانین طبیعی رخ می دهد. بینش علمی ما از جهان، بی نهایت زیبا و باشکوه است و عالی ترین دستاوردهای تمدن بشری را به روشنی نشان می دهد. شما با درک وحدت بین ظرف پر از آبی که روی گاز در حال جوشش است و جابه جایی آهسته قاره ها، وحدت بین رنگ های مسحور کننده بال یک پروانه و رفتار ذرات بنیادی ماده، هم از لحاظ فکری و هم از لحاظ زیباشناختی ارضا می شوید. فردی که سواد علمی دارد، درست مانند کسی است که نمی تواند بخوابد و در دنیای دیگری زندگی می کند که بدون شک زیباتر و پربارتر است.
- انسجام فکری. جوامع امروزی به نحو تنگاتنگی با کشفیات علمی گره خورده اند، به نحوی که در اغلب موارد آنها در طرح ریزی مشرب فکری یک دوران نقش کلیدی ایفا می کنند. برای مثال، مفهوم کوپرنیکی گردش سیارات به دور خورشید، نقش مهمی در زدودن تفکرات قرون وسطایی داشت. همین طور چارلز داروین با کشف سازوکار انتخاب طبیعی، راه ساده تری برای درک طبیعت فراهم ساخت. بنابراین، پیشرفت های علم ارکان جامعه را متحول می کنند. پس بدون سواد علمی چگونه می توان رشته های عمیقی را درک کرد که حیات فکری جامعه را انسجام می بخشند؟
چه باید کرد؟
مسأله را مطرح کردیم و اکنون به راه حل می پردازیم. شما و خانواده تان چگونه می توانید صاحب سواد علمی شوید؟ خوشبختانه، آموزشگران علوم طبیعی دهه گذشته به راه حل های کارآمدی دست پیدا کرده اند.
۱) آموزش مقدماتی. آموزش علوم در مدارس باید با رویکرد کاوشگری تدریس شود. یعنی به جای آن که دانش آموزان را با انبوهی از اطلاعات روبه رو کنیم، آنها را در موقعیتی قرار دهیم که برای یک مسأله و تحقیق پیرامون آن ترغیب بشوند. از این رو، لازم است معلمان در رویکرد آموزش خود تجدید نظر کنند و بر مسئولان است که شرایط را برای آموزش آنان در این زمینه مهیا سازند.
۲) آموزش دانشگاهی. اصلاحات باید به دانشگاه ها نیز کشیده شود. آموزش علوم به روش تلفیقی تا سطوح خاصی از آموزش دانشگاهی ضروری به نظر می رسد. دانشجویان باید بدانند آگاهی از دانسته های سایر شاخه های علوم برای پیشرفت علمی و نیز زندگی بهتر در جهان مصبوغ از علم ضروری است.
۳) آموزش عمومی. نوشتن کتاب های علمی که برای عموم مردم قابل فهم باشند، چه از سوی دانشمندان و چه از سوی اصحاب مطبوعات، باید رونق بیشتری گیرد. برنامه های تلویزیونی و رادیویی، باید ضمن معرفی تازه ترین دستاوردهای علمی پیرامون پیامدهای اجتماعی آنها نیز اطلاع رسانی کنند. صفحات اینترنت مکان مناسبی برای دنبال کردن این هدف است. روزنامه ها و مجلات عمومی که صفحه علمی دارند، باید در انتخاب موضوعات و نحوه بیان آنها دقت بیشتری مبذول دارند.
اگر به اهمیت سواد علمی پی برده باشیم، برای کسب و اشاعه آن تلاش می کنیم، به این ترتیب، توپ در زمین ما خواهد بود و به زودی مزه پیروزی نهایی را می چشیم.
