تعریف سواد سلامتی
مفهوم «سواد سلامتی» در سال ۱۹۹۷ به حوزه ارتقای سلامت وارد شده است. سواد سلامتی افراد به طور مستقیم بر توانایی آنها، نه فقط برای اقدام براساس اطلاعات بهداشتی درمانی، بلکه کنترل بیشتر سلامتی شان به عنوان اشخاص، خانواده‌ها و جوامع، اثرگذار است.
سازمان بهداشتی جهانی سواد سلامتی را اینگونه تعریف می کند: « مهارتهای اجتماعی و شناختی که تعیین کننده انگیزه و توانایی افراد برای دستیابی به اطلاعات و درک و استفاده از آن هستند به گونه‌ای که سلامتی حفظ و ارتقا یابد».طبق این تعریف، سواد سلامتی چیزی بیش از توانایی خواندن بروشورهاست.
اما سواد سلامتی یک موضوع فردی نیست، سطح بالاتر سواد سلامتی در جوامع مزایای اجتماعی را به دنبال دارد. بنابراین این عامل نباید تنها به عنوان مسوولیت فردی در نظر گرفته شود و لازم است این اطمینان ایجاد شود که دولت‌ها و نظام‌های سلامت اطلاعات شفاف، دقیق، مناسب و قابل دسترس را برای ارتقای سواد سلامتی به مخاطبان گوناگون ارائه می دهند.
سواد سلامتی، مجموعه ای از مهارتهای خواندن، شنیدن، تجزیه و تحلیل ، تصمیم‌گیری و توانایی به کارگیری این مهارت‌ها در موقعیت‌های سلامتی است که لزوما به سال‌های تحصیل یا توانایی خواندن عمومی هم مربوط نمی‌شود.
سواد سلامتی مجموعه‌اي از مهارت‌هاي شناختي و اجتماعي است كه تعيين كننده انگيزه و توانايي افراد براي بدست آوردن و دسترسي به اطلاعات، درك و استفاده از آنها براي ارتقا و حفظ مناسب سلامت افراد است.
سواد سلامتی، طيفي از مهارت‌ها و منابع مرتبط با توانايي پردازش اطلاعات مرتبط با سلامت و نگراني عمده متخصصان سلامت و مقامات است.
سواد سلامتی، ظرفيت يك فرد براي به دست آوردن، تفسير و درك محصولات و خدمات اطلاعات سلامت و صلاحيت استفاده از اين اطلاعات و خدمات در روش‌هايي است كه سلامت را ارتقا مي‌دهد.
سواد سلامتی، توان دسترسي، درك، ارزيابي و انتقال اطلاعات از طريق ترويج، حفظ و بهبود سلامت، در سراسر دوره زندگي است.
تعاريف ديگري هم از سواد سلامتی ارائه شده است . مثل اينكه گفته شده است كه سواد سلامتی، طيف گسترده اي از مهارت‌ها و شايستگي‌ها است كه افراد براي جست و جو، فهم، ارزيابي و استفاده از اطلاعات و مفاهيم سلامت به منظور انتخاب آگاهانه، كاهش خطرات و ارتقاي كيفيت زندگي ايجاد مي‌كنند.
سواد سلامتی يعني: توانايي خواندن و درك اطلاعات سلامت به منظور قضاوت درست.
سواد سلامتی عبارت است از توانايي درك و تفسير مفهوم اطلاعات سلامت، در متون مكتوب گفتاري و يا ديجيتال و چگونگي انگيزش مردم براي اعتنا يا اعتنا نكردن به فعاليت‌هاي مرتبط با سلامت.
از دیدگاه کلی‌تر میتوان توانایی‌های لازم در کسب سواد سلامتی را به سه گروه به ترتیب زیر تقسیم بندی کرد:
- توانایی خواندن فرم‌های رضایت نامه، برچسب‌ها و پیوست‌های مربوط به داروها، و سایر اطلاعات نوشتاری مربوط به حوزه‌های سلامت و بهداشت
- توانایی درک اطلاعات نوشتاری و شفاهی که از طرف پزشک، پرستار، دارو ساز، و بیمه گر به فرد ارائه می‌شود
- توانایی عمل کردن بر اساس دستورالعمل‌های مربوط به برنامه‌های دارویی و مراقبت‌های پزشکی
در میان انواع و اقسام سواد، شاید بتوان گفت سواد سلامتی از جایگاه مهم‌تری برخوردار است، چراکه به‌طور مستقیم با زندگی افراد ارتباط دارد. بر اساس آمارهای موجود، بیش از 50 درصد افراد جامعه ما از معیارهای لازم سواد سلامتی بی‌بهره‌اند.
استانداردهای سواد سلامتی چیست؟
دانسته‌های مربوط به داشتن زندگی سالم‌تر به عنوان بخش اصلی سواد سلامتی که درواقع به سبک زندگی افراد مربوط می‌شود نیز به نوبه خود دو بخش دارد. بخشی که کنترل پارامترهای آن در اختیار فرد قرار دارد و بخش دیگری که فرد در هدایت آن نقشی ندارد.
بخش اول شامل دانسته‌هایی است در رابطه با رژیم غذایی سالم، پرهیز از موادغذایی فرآوری‌شده و فست‌فودها، مصرف کمتر مواد قندی و چربی، کاهش مصرف نمک، داشتن تحرک کافی و ورزش، حفظ تناسب اندام و مواردی از این دست که کنترل آنها در اختیار فرد است.
بخش دوم آگاهی‌ها و اطلاعاتی است که درواقع باید در اختیار تولیدکنندگان موادغذایی و مسئولین مدیریتی جامعه قرار بگیرد و شهروندان عادی کنترلی بر اداره این امور ندارند. دانسته‌هایی در زمینه تولید سالم‌تر و بهداشتی‌تر محصولات غذایی، وجود نظارت دقیق و کافی بر روند تولید محصولات، اندیشیدن تمهیداتی در جهت رفع آلودگی هوای کلانشهرها، سالم‌سازی آب مصرفی، فرهنگ‌سازی و ارائه آموزش کافی به شهروندان و مواردی از این قبیل.
این‌ها تنها نمونه‌هایی از استانداردهای سواد سلامتی هستند که به شکل فردی و اجتماعی باید مدنظر قرار گیرند تا سطح سلامت یک جامعه ارتقاء پیدا کند.
سه سطح متمایز سواد سلامتی
به طور معمول برای سواد سلامتی سه سطح متمایز در نظر گرفته شده است که عبارتند از: سطح کاربردی؛ مفهومی و توانمدسازی.
سطح اول، سواد کاربردی به مفهوم مهارت‌هایی است که به افراد این امکان را می‌دهد تا فرم‌های رضایتنامه، برچسب‌های دارویی و اطلاعات پیرامون مراقبت‌های سلامتی را بخوانند، اطلاعات کتبی و شفاهی ارائه شده از سوی پزشک، پرستاران، داروسازان و یا سایر متخصصان بهداشتی درمانی را درک کرده و بر اساس دستورات به خود مراقبتی پرداخته و طبق برنامه‌ریزی انجام شده ویزیت‌های پزشکی را دنبال کنند.
سطح دوم، سواد مفهومی است که طیف وسیعی از مهارت‌ها و شایستگی‌هایی را شامل می‌شود که افراد در طول دوره زندگی خود به دست می‌آورند تا مفاهیم و اطلاعات سلامتی را جستجو، درک و ارزیابی کرده و از آنها استفاده کنند تا با انتخاب‌های آگاهانه، خطرات سلامتی را کاهش و کیفیت زندگی را افزایش دهند.
در سطح سوم، توانمندسازی، نقش فرد به شهروندی فعال در زمینه سلامت مد نظر است. این مهم از طریق ایجاد تعهد شهروندی به ارتقای سلامت و پیشگیری محقق می‌شود. در این راستا آگاهی افراد از حقوق خود به عنوان بیمار و یا آگاهی از خطرات بهداشتی کالاها و خدمات به عنوان مشتری، انتخاب آگاهانه ارائه دهندگان مراقبت سلامت و عضویت در جنبش‌های اجتماعی به طور فردی یا جمعی در جهت ارتقای سلامت بسیار مهم است.
وضعیت سواد سلامتی در ایران
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس؛ بررسی سطح سواد سلامتی در کشور مورد توجه قرار گرفته و مطالعات منتشر شده در این حوزه (در فاصله ۱۳۹۷- ۱۳۹۰) جستجو و یافته‌های گزارش تحلیل شده است. یافته‌های این بررسی بیانگر محدود بودن سواد سلامتی ۴۴ درصد جمعیت شهری بزرگسال کشور (تقریبا از هر دو نفر یک نفر) در سال بررسی است. این مطالعه درصد سواد سلامتی محدود در بین زنان و مردان را به ترتیب ۴۲ درصد و ۴۶ درصد برآورد کرده‌است که از نظر آماری معنادار هستند. طبق نتایج مطالعه مذکور سطح سواد سلامتی پایین در بین گروه‌هایی از قبیل افراد بیکار، افراد سنین بالای ۵۵ سال، افراد با سال‌های تحصیل کم (۵ سال و کمتر) و همچنین زنان خانه‌دار بیشتر مشاهده می‌شود.
دلایل ضرورت افزایش سطح سواد سلامتی مردم
سطح سواد سلامتی قابل قبول، سبب می شود که مردم در زمینه موضوعاتی که با سلامت آنها گره خورده است، تفسیر و تحلیل مناسب داشته باشند و بیشتر و بهتر بتوانند از خود و اطرافیان خود، در برابر عوامل بیماری زا مراقبت کنند.
نتایج مطالعات مختلف، نشان داده است: در جوامعی که سطح سواد سلامتی مردم، از میزان قابل قبولی برخوردار است، هم مردم با نشاط تر، سالم تر و پویاترند و هم دولت ها کمتر متحمل هزینه های سرسام آور درمان می شوند و بدین ترتیب، هزینه هایی که به ناچار باید صرف درمان شود، صرف پیشگیری و بهداشت مردم خواهد شد و این مهم، کیفیت و سبک زندگی مردم را نیز بهبود می بخشد.
گفته شده است، افراد دارای سواد سلامتی ناکافی، با احتمال کمتری، اطلاعات نوشتاری و گفتاری متخصصان سلامتی را درک و به دستورات داده شده از سوی آنها عمل می کنند، وضعیت سلامت ضعیف تری دارند و هزینه های پزشکی بیشتری را متحمل می شوند.
جنبه مهم دیگر بکارگیری سواد سلامتی، صرفه اقتصادی است. بیماری ها و آسیب های جسمی و روانی با تحمیل هزینه های درمانی، فرد و در نهایت جامعه را تحت فشار اقتصادی قرار می دهد. در صورتی که با در اختیار داشتن سواد سلامتی و بکارگیری آن میتوان تا حد زیادی از بروز بیماری هایی که علاوه بر رنج، هزینه هم برای فرد ایجاد می‌کنند جلوگیری کرد و یا آنها را به تعویق انداخت.
سواد سلامتی و برنامه های پیشگیری
در سال های اخیر سواد سلامتی به عنوان یک مهارت مهم شناخته شده است که بیماران برای تصمیم گیری مناسب بهداشتی در موقعیت های دشوار پیش رو به آن نیاز دارند. بهبود سواد سلامتی افراد منجر به پیامدهایی چون افزایش توانایی بالقوه بیماران برای تصمیم گیری آگاهانه، کاهش خطرات تهدیدکننده سلامت، افزایش پیشگیری از بیماری ها، ارتقای امنیت، افزایش کیفیت زندگی و افزایش کیفیت مراقبت از افراد می شود.
یکی از راهکارهای اصولی برای پیشبرد برنامه های پیشگیری و بهداشت وزارت بهداشت، افزایش سطح سواد سلامتی مردم است. سواد سلامتی مردم آنگاه افزایش می یابد که رسانه ها به طور مستمر محتواهای آموزشی که متولیان سلامت در اختیار آنها قرار می دهند را به اطلاع عموم مردم برسانند تا افکار عمومی بتوانند از این محتواها استفاده کنند و بدین ترتیب سطح سواد سلامتی خود را افزایش دهند. به بیان بهتر، سواد سلامتی، کلید پیشگیری از بیماری هاست. برای افزایش سطح سواد سلامتی مردم، نیاز به همکاری های بین بخشی وزارتخانه ها و سازمان هایی است که به نوعی در حفظ و تامین سلامت مردم دخیل هستند و در این میان، نقش رسانه، بسیار تاثیرگذار و پُر رنگ است.
بر اساس مطالعه ای در ایران، نیمی از جمعیت کشور دارای محدودیت سواد سلامتی بوده و این محدودیت در گروه های آسیب پذیر، از جمله سالمندان، بانوان خانه دار، افراد بیکار و افراد باسواد عمومی محدود، شایع تر است. به گونه ای که این امر آنان را در معرض خطر در مورد انحراف از سلامت قرار می دهد.
تولید محتواهای آموزنده که حاوی مطالب پیشگیرانه است از سوی نظام های سلامت کشورها و سپس ارسال آن مطالب به رسانه ها و پس از آن انتشار آنها در رسانه ها، می تواند در زمینه افزایش سواد سلامتی مردم، بسیار تاثیرگذار باشد.
