تعاریف سواد رسانه ای ر
مجموعه‌ای از مهارت‌های قابل یادگیری است که به توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل و ایجاد انواع پیام‌های رسانه‌ای اشاره دارد و یک مهارت ضروری در دنیای امروزی به شمار می‌رود. برای حرکت در محیط رسانه‌ای پیچیده امروز باید قادر به درک بهتر پیام‌های رسانه‌ای باشیم.
سواد رسانه‌ای یعنی مخاطب در برابر رسانه منفعل نباشد، هوشمندانه و فعالانه در برابر محتوای رسانه عمل کند. بنابراین در سواد رسانه‌ای تاکید میشود پذیرش بدون اندیشه نداشته باشیم. یعنی قرار نیست هر چیزی را که هر رسانه می‌گوید، بپذیریم.
سواد رسانه‌ای فن و تکنیکی است که ما از طریق آن قادر می‌شویم به عنوان مخاطبی فعال و پویا با پیام های رسانه‌ای مواجه شویم و در برابر پیام های رسانه‌ای قدرت تمییز داشته باشیم.
هدف سواد رسانه‌ای ایجاد توانایی در افراد برای کنترل برنامه ریزی رسانه‌ای است. چراکه رسانه‌ها ما را به گونه‌ای تربیت میکنند تا زندگی خود را براساس زمان پخش برنامه های آنها تنظیم کنیم.
افراد، با سواد رسانه ای قادر به کشف پیام‌های پیچیده‌ی موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها، بیلبوردهای تبلیغاتی، اینترنت و سایر رسانه‌های مستقل خواهند شد. آنها همچنین می‌توانند رسانه‌های خود را ایجاد کرده و در شکل‌گیری فرهنگ رسانه‌ای مشارکت فعالانه داشته باشند، این امر سبب میشود مردم از حالت مصرفی خارج شده، از رسانه‌ها به صورت هوشمندانه‌ای بهره‌مند شوند.
سواد رسانه‌ای را میتوان نوعی فهم انتقادی قلمداد کرد؛ درکی متکی بر مهارت‌هایی که بر اساس آنها بتوان انواع رسانه‌ها و تولیدات آنها را شناخت. سواد رسانه‌ای مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است کدام مواد غذایی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزهایی را باید مصرف و از چه چیزهای باید پرهیز کرد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به‌مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی محض خارج و کنشگرانه به‌معادله فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به‌نفع خود آنان باشد.
سواد رسانه ای می‌تواند به افراد جامعه کمک کند تا:
- چگونگی ایجاد پیام‌های رسانه‌ای را درک کنند.
- آنچه که رسانه‌ها می‌خواهند ما را به باور آن برسانند را تشخیص بدهند.
- تعصبات، اطلاعات غلط و دروغ‌های رسانه‌ای را تشخیص بدهند.
- قسمتی از داستان که کتمان میشود را کشف کنند.
- پیام‌های رسانه‌ای را براساس تجربیات خود، باورها و ارزش‌هایشان ارزیابی کنند.
- پیام‌های رسانه‌ای خود را طراحی، ایجاد و توزیع کنند.
تقسیم بندی مفاهیم سواد رسانه ای
مفاهیم سواد رسانه ای به سه سطح عمومی، متوسط و پیشرفته تقسیم می‌شوند.
مفاهیم عمومی
به اینکه چگونه رسانه‌ها ما را تحت تاثیر قرار می‌دهند تمرکز میکند.
مفاهیم متوسط
به چگونگی ایجاد معنا از مفاهیم رسانه‌ای می‌پردازد.
مفاهیم پیشرفته
تعامل رسانه‌ها و جامعه و نقش سواد رسانه ای در ایجاد تغییرات را بررسی میکند.
سواد رسانه‌ای می‌تواند به‌مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی محض خارج و کنشگرانه به‌معادله فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به‌نفع خود آنان باشد. نقاط اصلی پرش به‌فضای فهم منتقدانه از رسانه‌ها:
خالقان پیام‌ها: از خودتان بپرسید کدام نویسنده یا افراد یا نهادها و سازمان‌ها خالق این پیام‌ها برای شما هستند. آنچه شبکه‌های تلویزیونی یا رسانه‌های چاپی آمریکا درباره روسیه می‌گویند، شبیه آنچه رسانه‌های روسیه درباره کشورشان می‌گویند نیست. حتی آنچه سی‌ان‌ان درباره دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید، شبیه آنچه فاکس‌نیوز درباره ترامپ می‌گوید نیست. اهداف خالقان پیام‌ها یکسان نیست.
تکنیک‌های خالقان پیام‌ها برای جلب توجه شما: ببینید خالق پیام برای جلب توجه شما از چه تکنیک‌هایی استفاده کرده و به‌عبارت بهتر چگونه ذهن شما را اسیر خودش ساخته است؛ رنگ، موزیک، نوع واژگان، عکس، گرافیک، بزرگ‌نمایی و بسیاری موارد دیگر دست‌اندرکار شکار توجه شما هستند.
تفاوت برداشت‌های شما از پیام‌ها با برداشت‌های دیگران از همان پیام‌ها: تردیدی به خود راه ندهید؛ سن شما، میزان تحصیلات شما، جنسیت شما، تخصص شما، محل تولد شما، فرهنگ شما، جایگاه اجتماعی و خانوادگی شما و بسیاری از موارد دیگر بر برداشت‌های شما از رویدادهای اطراف یا بر برداشت‌های شما از محتواهای رسانه‌های مورد مصرف شما تأثیرهای بسیار مهمی دارند. مراقب علل این تفاوت‌ها در خبرها و گزارش‌های رسانه‌ها باشید و گمان هم نکنید برداشت شما از محتوای رسانه معرف برداشت‌های سایر مخاطبان هم هست.
دیدگاهها و ارزش‌های موجود در پیام‌ها یا حذف‌شده از پیام‌ها: محتوایی که مصرف می‌کنید یا با چاشنی‌ها دیدگاه‌های ارزشی سرو میشود یا اینکه فاقد چاشنی است و هر 2نوع ارائه هم دلایل خاص خود را دارند. چقدر متوجه نقش و تفاوت‌های این چاشنی‌ها هستید؟ برجام را در نظر بگیرید. آمریکا از این پیمان خارج شد. اروپا هنوز حضور نیم‌بندی دارد. آمریکا در پی خروج از برجام، شدیدترین تحریم‌های تاریخ اقتصاد را علیه ایران وضع کرد. حالا همه‌گیری کرونا در جهان به‌وقوع پیوسته است. آیا پوشش خبری آمریکا و اروپا درباره کرونا در ایران شبیه یکدیگر است؟ در خبرهای کدام‌یک از این 2 کانون خبری به نقش مخرب تحریم‌های اقتصادی در مبارزه ایران علیه کرونا هیچ اشاره‌ای نمی‌شود؟
به چه دلیل یا دلایلی این پیام یا پیام‌ها برای شما ارسال می‌شوند؟ در جهان آکادمیک ارتباطی معاصر 2پاسخ مهم به این پرسش داده میشود: به‌دلایل متعدد اقتصادی و سیاسی.
خصوصیات شخص داراي سواد رسانه اي از منظر صاحبنظران ارتباطات
- از رسانه ها عاقلانه، هدفمند، با مدیریت، برنامه ریزي و به طور موثر استفاده میکند.
- وقتی پیامهاي رسانهاي را ارزیابی میکند در تفکر انتقادي شرکت میکند
- اعتبار اطلاعات را از منابع مختلف ارزیابی میکند و صرفا به یک منبع اطلاعاتی اکتفا نمیکند
- قدرت پیامهاي رسانهاي را درك میکند و میداند که چطور آنها را آگاهانه تر "بخواند، ببیند یا بشنود"
- از تاثیر رسانه ها بر شکلگیري عقاید، باورها، ارزشها و رفتارها آگاهی دارد
- از جهان متکثر و متنوع فرهنگی آگاه است و دیدگاههاي مختلف را ارج مینهد
- عقاید، دیدگاهها و بینش خود را به وضوح و خلاقانه با استفاده از اشکال مختلف رسانهاي بیان میکند.
اهمیت آموزش سواد رسانه اي به شهروندان در عصر جهانی شدن از دیدگاه صاحبنظران ارتباطات
- تاثیر رسانه ها بر فرایند دموکراتیک جامعه
- استفاده بسیار زیاد از رسانه
- تاثیر رسانه بر شکل دهی ادراك، عقاید و طرز فکر
- اهمیت روزافزون اطلاعات و ارتباطات تصویري
- اهمیت اطلاعات در جامعه و ضرورت یادگیري درازمدت
مهارتهاي مرحله اي، سه مرحله از طیف را دربرمیگیرد که منجر به تقویت رسانه اي می شود:
مرحله اول: آگاهی از اهمیت مدیریت و "رژیم رسانه اي" میباشد، یعنی: برنامهریـزي و گـزینش کـردن زمـانی کـه صرف تلویزیون، اینترنت، بازيهاي الکترونیکی، فیلمها و انواع رسانههاي چاپی میشود.
مرحله دوم: فراگرفتن مهارتهاي خاص تفکر انتقادي که یکی از اجزاي اصلی سواد رسانهاي است، یعنـی : یـادگیري تجزیه، تحلیل وپرسش درباره اینکه چه چیزهایی در پیام گنجانده شده؟ / ساختار آن چگونه شکل گرفته؟/ چه چیزي احتمالا حذف شدهاست؟
مرحله سوم: به مسائلی فراتر از این چارچوب پرداخته و مسائل عمیق تري را مورد بررسی قرار میدهد، یعنی: پیامی را که ما تجربه میکنیم چه کسی تولید میکند؟/ براي چه هدفی این کار را انجام میدهد؟ / چه کسی ذینفع اسـت؟ /چه کسی بازنده است؟ / چه کسی تصمیم گیرنده است؟
از جمله اهداف آموزش سواد رسانهاي کمک به شهروندان عصر جهانی در جهت:
- افزایش شناخت شهروندان از پیامهاي رسانه اي که دریافت میکنند
- تشویق شهروندان به گزیده تر عمل کردن در انتخاب رسانه ها
- یاري رساندن به شهروندان در جهت آگاهتر شدن نسبت به واکنشهاي رسانه ایشان
- کمک به شهروندان در جهت رمزگشایی محیط رسانهاي پیرامون خود
- افزایش توان داوري و قضاوت شهروندان به منظور شناسایی مزایا و معایب یک پیام
- تقویت دیدگاه انتقادي شهروندان نسبت به رسانه ها به منظور پربارتر کردن محیط زندگی
هفت مهارت سواد رسانه ای
ارزیابی (Analysis): تجزیه یک پیام به عناصر با معنا
ارزشیابی(Evaluation) : قضاوت درباره ارزش یک عنصر؛این قضاوت با مقایسه عنصر مورد نظر با برخی معیارها انجام می شود
گروه بندی (Grouping): تعیین این که چه عناصری از چه جهاتی با یکدیگر مشابه اند؛ و چه عناصری از چه جهاتی با یکدیگر متفاوت اند
استقرا(Induction): اشاره به یک ویژگی در بین مجموعه کوچکی از عناصر، سپس تعمیم آن به همه عناصر مجموعه
قیاس(Deduction): بهره گیری از قواعد کلی برای تشریح جزئیات
ترکیب(Synthesis): سرهم بندی عناصر برای رسیدن به ساختاری جدید
تلخیص(Abstraction): ارائه چکیده دقیق،کوتاه و روشنی از یک پیام در چار چوب چند واژه به جای انتقال کل پیام
سواد رسانه ای بیشتر با سوادهای بصری، تحلیلی و اینترنتی در ارتباط است و پنج رکن اصلی دارد که شامل موارد زیر میشود:
فرستنده: تولیدکننده پیام که بر مبنای اهداف و انگیزه پیامی تولید میکند.
پیام: محتوا مدنظر فرستنده که قصد دارد به مخاطب منتقل کند.
کانال/رسانه: ابزار انتقال پیام که در ارتباط غیرمستقیم به آن نیاز است.
گیرنده: مخاطب یا دریافت‌کننده پیام است.
بستر/ فرهنگ: به بافت تاریخی و زمینه اجتماعی پیام ارسالی از سوی فرستنده ممکن است دارای معانی جدید و فرا متن شود، فرهنگ می‌گویند.
